ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neurorozwojowych u dzieci i młodzieży. Coraz częściej rozpoznaje się je również u osób dorosłych, które wcześniej nie otrzymały właściwej diagnozy. Prawidłowe rozpoznanie ADHD wymaga kompleksowej oceny, w której kluczową rolę odgrywają wystandaryzowane narzędzia diagnostyczne. Wśród najbardziej uznanych i powszechnie stosowanych narzędzi znajdują się testy DIVA oraz skale Connersa. Metody te pozwalają na systematyczną i obiektywną ocenę objawów ADHD, co jest niezbędne dla postawienia trafnej diagnozy i zaplanowania skutecznej terapii.
Czym jest ADHD i dlaczego jego diagnostyka jest wyzwaniem?
ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) to zaburzenie neurorozwojowe charakteryzujące się utrzymującymi się problemami z koncentracją uwagi, nadmierną aktywnością i impulsywnością, które znacząco wpływają na funkcjonowanie w różnych obszarach życia. Według klasyfikacji DSM-5, ADHD może występować w trzech postaciach: z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi, z przewagą nadpobudliwości i impulsywności lub w postaci mieszanej.
Diagnostyka ADHD stanowi wyzwanie z kilku istotnych powodów. Po pierwsze, objawy mogą się znacząco różnić w zależności od wieku, płci i środowiska. U dziewczynek na przykład ADHD często objawia się mniejszą nadpobudliwością, a większymi problemami z koncentracją, co może utrudniać rozpoznanie. Po drugie, wiele objawów ADHD może przypominać inne zaburzenia, takie jak zaburzenia lękowe, depresja czy zaburzenia zachowania, co wymaga dokładnego różnicowania. Po trzecie, ADHD często współwystępuje z innymi zaburzeniami (tzw. komorbidność), co dodatkowo komplikuje proces diagnostyczny i wymaga kompleksowego podejścia.
Diagnoza ADHD wymaga potwierdzenia, że objawy: występują w co najmniej dwóch środowiskach (np. w domu i w szkole), utrzymują się przez minimum 6 miesięcy, pojawiły się przed 12. rokiem życia oraz istotnie zaburzają funkcjonowanie społeczne, szkolne lub zawodowe.
Test DIVA – kompleksowe narzędzie diagnostyczne
Test DIVA (Diagnostic Interview for ADHD in Adults) to ustrukturyzowany wywiad diagnostyczny, który został opracowany specjalnie do diagnozy ADHD u osób dorosłych. Najnowsza wersja tego narzędzia, DIVA-5, została zaktualizowana zgodnie z kryteriami diagnostycznymi DSM-5, co zapewnia jej aktualność i zgodność z najnowszymi standardami klinicznymi.
DIVA to narzędzie, które systematycznie bada wszystkie kryteria diagnostyczne ADHD, uwzględniając ich występowanie zarówno w dzieciństwie (przed 12. rokiem życia), jak i w dorosłości. Wywiad podzielony jest na dwie główne części poświęcone dwóm grupom objawów ADHD:
1. Zaburzeniom koncentracji uwagi
2. Nadpobudliwości i impulsywności
Dla każdego kryterium diagnostycznego, DIVA zawiera listę przykładów konkretnych zachowań charakterystycznych dla osób z ADHD, co ułatwia rozpoznanie objawów w codziennym życiu. Przykłady te są formułowane w przystępny sposób, odnoszący się do realnych sytuacji, z którymi pacjenci mogą się utożsamiać. Test bada również, w jakim stopniu objawy wpływają na funkcjonowanie w pięciu kluczowych obszarach życia: praca i edukacja, relacje i życie rodzinne, kontakty społeczne, czas wolny oraz samoocena i obraz siebie.
Przebieg badania testem DIVA
Badanie testem DIVA przeprowadza specjalista (psychiatra, psycholog kliniczny lub neurolog) w formie ustrukturyzowanego wywiadu z pacjentem. Zaleca się również, jeśli to możliwe, przeprowadzenie wywiadu z osobą bliską pacjentowi (np. rodzicem, partnerem), która może dostarczyć dodatkowych informacji, szczególnie dotyczących okresu dzieciństwa, który pacjent może pamiętać wybiórczo lub niedokładnie.
Wywiad trwa zwykle od 1 do 1,5 godziny i obejmuje systematyczne przejście przez wszystkie kryteria diagnostyczne. Dla każdego objawu specjalista ocenia, czy występował on w dzieciństwie i czy występuje obecnie. Istotne jest również określenie, w jakim stopniu objawy wpływają na codzienne funkcjonowanie pacjenta – czy powodują znaczące trudności w realizacji zadań, utrzymaniu relacji czy osiąganiu celów zawodowych i osobistych.
Skale Connersa – wszechstronne narzędzie dla dzieci i dorosłych
Skale Connersa to grupa kwestionariuszy służących do oceny objawów ADHD oraz innych problemów behawioralnych i emocjonalnych. Są one dostępne w kilku wersjach, w zależności od wieku badanej osoby oraz tego, kto wypełnia kwestionariusz (rodzic, nauczyciel, sam pacjent), co pozwala na zebranie wielowymiarowego obrazu funkcjonowania.
Najnowsza wersja, Conners-3, jest przeznaczona do oceny dzieci i młodzieży w wieku od 6 do 18 lat. Istnieje również wersja dla dorosłych – Conners’ Adult ADHD Rating Scales (CAARS), która uwzględnia specyfikę objawów ADHD w dorosłości, takich jak trudności z organizacją pracy czy problemy z zarządzaniem czasem.
Struktura i zawartość skal Connersa
Skale Connersa obejmują szeroki zakres objawów i zachowań, nie tylko tych związanych bezpośrednio z ADHD. Ta kompleksowość pozwala na identyfikację nie tylko głównych objawów ADHD, ale również potencjalnych zaburzeń współwystępujących. Wśród ocenianych obszarów znajdują się:
- Zaburzenia uwagi
- Nadpobudliwość/impulsywność
- Problemy z nauką
- Funkcje wykonawcze
- Agresja i zachowania opozycyjno-buntownicze
- Relacje z rówieśnikami
- Problemy rodzinne
Conners-3 zawiera różne formularze: dla rodziców (Conners-3 Parent), dla nauczycieli (Conners-3 Teacher) oraz dla samego dziecka/nastolatka (Conners-3 Self-Report). Dzięki temu możliwe jest zebranie informacji z różnych środowisk, co jest kluczowe dla prawidłowej diagnozy ADHD. Porównanie odpowiedzi z różnych źródeł pozwala również zidentyfikować, w jakich kontekstach objawy są najbardziej nasilone, co może mieć znaczenie dla planowania interwencji.
Skale Connersa nie tylko pomagają w diagnozie ADHD, ale również w identyfikacji innych problemów, takich jak zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycyjno-buntownicze czy problemy z nauką, które często współwystępują z ADHD.
Porównanie testów DIVA i Conners
Oba narzędzia – test DIVA i skale Connersa – są wartościowymi instrumentami w diagnostyce ADHD, jednak różnią się pod kilkoma istotnymi względami, które warto uwzględnić przy wyborze odpowiedniego narzędzia dla konkretnego pacjenta:
1. Forma: DIVA to ustrukturyzowany wywiad przeprowadzany przez specjalistę, wymagający bezpośredniej interakcji, podczas gdy skale Connersa to kwestionariusze wypełniane samodzielnie przez różne osoby (rodzice, nauczyciele, pacjent), co może być bardziej ekonomiczne czasowo.
2. Grupa docelowa: DIVA został opracowany specjalnie dla osób dorosłych, natomiast skale Connersa mają wersje zarówno dla dzieci i młodzieży, jak i dla dorosłych, co zwiększa ich uniwersalność.
3. Zakres: DIVA koncentruje się ściśle na kryteriach diagnostycznych ADHD, podczas gdy skale Connersa obejmują szerszy zakres problemów behawioralnych i emocjonalnych, co może być przydatne przy identyfikacji zaburzeń współwystępujących.
4. Źródła informacji: W przypadku DIVA głównym źródłem informacji jest sam pacjent (oraz opcjonalnie osoba bliska), natomiast skale Connersa systematycznie zbierają dane od różnych informatorów, co daje pełniejszy obraz funkcjonowania w różnych kontekstach.
Proces diagnostyczny z wykorzystaniem testów DIVA i Conners
Kompleksowa diagnostyka ADHD zwykle obejmuje kilka etapów i nie ogranicza się do zastosowania jednego narzędzia. Połączenie różnych metod diagnostycznych zwiększa trafność diagnozy i pozwala na bardziej precyzyjne określenie profilu objawów. Typowy proces diagnostyczny może wyglądać następująco:
1. Wywiad wstępny – zebranie informacji o historii rozwoju, edukacji, zdrowiu, funkcjonowaniu społecznym i rodzinnym. Ta faza pozwala na zidentyfikowanie potencjalnych czynników ryzyka i wykluczenie innych przyczyn obserwowanych trudności.
2. Zastosowanie wystandaryzowanych narzędzi – przeprowadzenie testu DIVA i/lub wypełnienie skal Connersa przez odpowiednie osoby. Narzędzia te dostarczają obiektywnych danych, które można porównać z normami dla danej grupy wiekowej.
3. Ocena funkcji poznawczych – badanie pamięci, uwagi, funkcji wykonawczych za pomocą testów neuropsychologicznych. Ta faza pozwala na głębsze zrozumienie specyficznych deficytów poznawczych, które mogą leżeć u podłoża objawów.
4. Wykluczenie innych zaburzeń – które mogłyby wyjaśniać obserwowane objawy, takich jak zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia uczenia się czy problemy zdrowotne.
5. Integracja danych – analiza wszystkich zebranych informacji w celu postawienia diagnozy i opracowania indywidualnego profilu mocnych stron i trudności.
Warto podkreślić, że sama diagnoza nie jest celem samym w sobie, ale punktem wyjścia do opracowania kompleksowego planu terapeutycznego, który może obejmować interwencje psychologiczne, edukacyjne i farmakologiczne dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Dostępność i zastosowanie testów w Polsce
W Polsce zarówno test DIVA, jak i skale Connersa są używane w specjalistycznych ośrodkach zajmujących się diagnostyką ADHD. Test DIVA-5 został przetłumaczony na język polski i jest dostępny dla specjalistów po odpowiednim przeszkoleniu. Podobnie skale Connersa mają polskie adaptacje i są stosowane w praktyce klinicznej i badawczej.
Dostęp do profesjonalnej diagnostyki ADHD w Polsce staje się coraz szerszy, choć nadal może być ograniczony w mniejszych miejscowościach. Wiele ośrodków zdrowia psychicznego, poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz prywatnych gabinetów oferuje kompleksową diagnostykę z wykorzystaniem opisanych narzędzi.
Należy podkreślić, że narzędzia te powinny być stosowane wyłącznie przez wykwalifikowanych specjalistów (psychiatrów, psychologów klinicznych, neurologów) w ramach kompleksowego procesu diagnostycznego. Samodiagnoza na podstawie testów dostępnych w internecie może prowadzić do błędnych wniosków i opóźnienia właściwej pomocy, dlatego zawsze warto skonsultować swoje wątpliwości z profesjonalistą.
Diagnostyka ADHD przy użyciu wystandaryzowanych narzędzi, takich jak test DIVA i skale Connersa, stanowi fundament rzetelnej oceny klinicznej. Prawidłowa diagnoza jest kluczowym krokiem w kierunku zrozumienia trudności osoby z ADHD i opracowania skutecznych strategii wsparcia, które pozwolą na lepsze funkcjonowanie w różnych obszarach życia – od edukacji i pracy zawodowej, przez relacje społeczne, aż po poczucie własnej wartości i jakość życia.